ارزن
اين گياه از خانواده Grzmineae  مي باشد و داراي انواع مختلفي است كه دو نوع معروف ان كه در ايران نيز مي رويند شرح داده مي شود :
1)     « ارزن دانه ريز » يا « ارزن سفيد » كه در كتب طب سنتي « دخن » نوشته شده به فرانسوي : Milllet blanc  و Millet commun  و Grand millet  و Millet  و Mil و به انگلسي Millet  گفته مي شود و نام علمي ان Panucum miliaceum L. است.
2)     « ارزن دانه ريز » و يا « ارزن رسمي » كه « دخن ريز » نيز گفته مي شود و در كتب طب سنتي با نام « دخن ريز » يا « جاورس » امده است كه همان مغرب « گاورس » فارسي است. به فرانسوي Petit millet  و Millet des oeseaux  و Miliade  و به انگليسي Spiked millet  ناميده مي شود . نام علمي ان Panicum italicum L  و مترادف ان setaria italica ( L) Pbeauve  و S.viridis sensu stuart  مي باشد.
مشخصات
1)     ارزن رسمي گياهي است يكساله داراي ساقه اي افراشته كه ارتفاع ان 100 – 50 سانتي متر مي شود. برگهاي ان سبز ، دارز ، بدون دمبرگ ساقه را در بغل گرفته و نوك تيز و ميوه هاي ان  در اطراف انتهاي محور گل دهنده به صورت خوشه مركب و متراكم و دانه هاي ان ريز كمي مسطح و به رنگهاي مختلف است. ارزن رسمي گياهي است متحمل و سازگار و ضمنا دير رس .
2)     ارزن دانه درشت گياهي است  يكساله ساقه ان قوي افراشته در قسمت پايين منشعب و شاخه دار برگهاي ان ساده سبز ، خطي ، دراز و نوك تيز . گلهاي ان خوشه اي باز و خميده و دانه هاي ان بر حسب واريته هاي مختلف سياه يا خاكستري و زرد و در اخر قرمز هم مي باشد. دانه هاي ان گرد استو ارتفاع ساقه ان 30/1 – 1 متر مي باشد. ارزن رسمي در اذربايجان و جنوب شرقي بلوچستان مي رويد و در مازندران و در يزد با نام « ارزن » و « گاورس » كاشته مي شود..
ارزن دانه درشت يا دخن در ازربايجان در كشت زارهاي يام با نام « داري » و در اشتران كوه لرستان و همچنين در نواحي مرزي شرق در بادقيس جنوب شرقي بلوچستان مي رويد.
تركيبات شيميايي
از نظر تركيبات شيميايي در ارزن رسمي در دانه هاي ان وجود يك گلوكوزيد سمي ، الكالوييد روغني ، ليزين ، هيستيدين ، ارژي نين ، و اميلاز تاييد شده است و در ارزن دانه درشت در دانه هاي ان فورميك اسيد ، لينولئيك اسيد ، مارگاري نيك اسيد و ريسين اولئيك اسيد مشخص شده است . به علاوه داراي كولن ، فيتوسترول ، سيتوسترول و ويتامينهاي A وB و C مي باشد.
خواص – كاربرد
در هند از گياه ارزن درشت براي معالجه سوزاك استفاده مي شود و در بلوچستان در لورالايي نوعي نان از ان درست مي كنند و در شوران براي معالجه سوزاك از ان استفاده مي نمايند . درهندوستان در مورد ارزن رسمي معتقدند كه دانه هاي ان مدر و قابض است و در استعمال خارجي ضماد ان در موارد روماتيسم مصرف مي شود و همچنين به عنوان يك داروي محلي براي كاهش درد زايمان تجويز مي گردد.
حكماي طب سنتي ايراني جاورس را از نظر طبيعت سردو خشك مي دانند و معتقدند كه قابض است و غذاييت چنداني ندارد. خوردن نان پخته ان اسهال را بند مي اورد و مدر است و سقط جنين مي نمايد.
اسراف در خوردن ان خون را كثيف و سودايي و مجاري عروق را مسدود مي نمايد و از اين نظر بايد با روغن و شكر و حلواهاي چرب خورده شود . اگر با شير تازه پخته و خورده شود براي اشخاصي كه خون زايد دارند مفيداست. و اگر دانه هاي ان را ساييده و با نمك مخلوط كرده و در كيسه اي بريزند و روي ان بنشينند براي بيرون امدن معقد و پيچش در روده ها مفيد است.
در مورد دخن نيز معتقدند كه از نظر طبيعت سرد و خشك است و خواص ان شبيه جاورس ، جز اين كه خشكي ان كمتر است. شكم  را بند مي اورد و مدر و قابض است و اگر دانه پوتس گرفته ان را در شير تازه پخته و بخورند براي نرم كردن سينه و توليد اسپرم مفيد است. ولي ايجاد گرفتگي مجاري عروق و سنگ مثانه مي كند از اين جهت بايد با شكر و عسل خورده شود. 
در چين دانه ها ي ارزن درشت ، در درجه اول به عنوان غذا در خوراك استفاده مي شود و ازنظر دارويي معتقدند كه خنك كننده و نرم كننده است. پخته ان را به عنوان ضماد براي فروكش كردن جوش و كورك و ابسه ها استعمال مي نمايند. جويده ان را ردر دهان روي زخم بچه ها مي گذارند كه التيام دهد. خاكستر ان را با روغن مخلوط كرده براي التيام زخم به كار مي برند زخم خوب مي شود. بدون اينكه اثري در جاي ان باقي بماند.
جوشانده ريشه و شاخه هاي ان را براي رفع و جود خون در ادرار در زنها تجويز مي كنند به علاوه براي شستن تاولهاي پوست به كار مي برند. درهندوچين براي ممعالجه استسقا كه علامت ان جمع شدن غير طبيعي اب در فضاي بين سلولي بافتهاي بدن است استفاده مي شود و به جاي جوشانده در برخي موارد خاكستر ارزن را با الكل مخلوط كرده و براي معالجه وجود خون در ادرار زنها تجويز مي نمايند .
ارزن دانه ريز دراغلب كشورهاي دنيا در سطح وسيعي كاشته مي شود. در چين ان را تونيك ومدر مي دانند. وخنك كننده و نرم كننده و قابض و در موارد وبا و اسهال و ناراحتي هاي وبائي و خون روي از بيني و براي التيام زخمهاي پنجه هاي خرس و ببر كاربرد دارد. در هندو چين ارد ارزن دانه ريز را با ملاس مخلوط كرده روي جوشها و كوركهاي بچه ها مي اندازند  در اندونزي جوشانده اي كه از له شده تخم ارزن دانه ريز درست مي شود براي كاهش تب داده مي شود .
استاد مير حيدر